در جنگ جهانی دوم خلبان های هواپیماهای جنگی به دو دسته تقسیم می شدند: یک - هدف متحرک. دو - خلبان.
چیزی هم بین این دو دسته وجود نداشت. یعنی خلبان متوسطی وجود نداشت. طرف یا نخودی و حیف نون بود یا تا حالا پنجاه تا هواپیمای دشمن رو انداحته بود.
جالبه نه؟
بیاییم یه کم دقیق تر به این قصیه فکر کنیم. به نظر شما دقیقا چرا هیچ خلبان متوسطی وجود نداشت؟
من یک حدس هایی می زنم که چرا. این که خلبان متوسط وجود ندارد معنی اش این است که یاد گرفتن خلبانی به تدریج و ذره ذره نیست و هر خلبانی بعد مدت ها جون کندن و درجا زدن ناگهان ظرف مدت کوتاهی یه سرعت به مهارت روندن یه هواپیما دست پیدا می کند. این یک مثال خیلی ساده از چیزی است که ما در فیزیک به آن می گوییم گذر فاز یا phase transition. به این معنی که خیلی وقت ها یک سیستم پیچیده و غیر خطی در یک رفتار (یا فاز) گیر میکند و با این که پارامتر هایش رو تغییر می دی و بالا پایینش میکنی باز هم یک جور خروجی می دهد. تا این که این بالا پایین کردن ها به یه حد بحرانی می رسد و ناگهان رفتار (فاز) سیستم از اساس عوض می شود. خلبانی که تا دیروز هواپیماش رو مستقیم هم نمی تونست راه ببره یهو شکوفا میشود و در عرض یه هفته شروع می کند به کله معلق زدن.
توی دنیای دور و بر ما خیلی از این پدیده ها از پروسه مشابهی طبعیت می کنند. مثلا خیلی وقت ها فهمیدن و درک یک موضوع رو کاملا میشود با این داستان مدل کرد. می خواهی فلان چیز رو یاد بگیری. تا یه مدت طولانی گیج گیجی. هی اطلاعاتی که از قضیه داری و جزوه و کتاب و دفترت رو بالا پایین می کنی. کله ات رو به دیوار می کوبی. کلا نا امید میشی. بعد ناگهان در یک لحظه بی ربط وسط آشپزی کردن یه چیزی تو ذهنت جرقه می زند و بوم! کل مطلب با تمام جزییات برات روشن میشود.
از اون جالب تر هم اینه که خیلی وفت ها یه جور برگشت ناپذیری هم تو ذات این طور تغییر فاز ها هست. تو فیزیک بهش می گن hysteresis یا اشباع. به این معنی که وقتی شما به حد بحرانی رسیدی دیگه برگشتی در کار نیست و حتی اگر هم پارامتر های سیستم رو به شرایط اولیه اش برگردونی ممکنه سیستم به حالت اولش بر نگردد و رفتار سابق رو از سیستم نگیری. این برگشت ناپذیری هم معمولا وقتی اتفاق می افتد که دو رفتار متفاوت سیستم با یه حالت ناپایدار از هم جدا شده باشند. این حالت ناپایدار برای سیستم نامطلوب است و مثل یک مانع برگشت به حالت اولیه را برای سیستم مشکل می کند. این طوری می شود که بعضی از سیستم های غیر خطی تغییر نمی کنند نمی کنند اما وقتی که تغییر کردند تغییر مربوطه به سختی بر می گردد. یه مثال معروف همین سوراخ لایه ازون است. دانشمندان می گویند بابا جان موظب باشید لایه اوزن سوراخ نشود چون اگر بشود و به یه احتمال خوبی درست کردنش به این آسانی ها نیست و حتی اگر شرایط به حد قابل قبولی از آلودگی هم برسانیم ممکن است سوراخ مربوطه ترمیم نشود.
اما حالا چرا این همه شر و ور گفتم؟ دلیلش در واقع این بود که این داستان ها را ربط بدهم به وضعیت ایران و خطر بروز خشونت در آن. به نظر من وصعیت الان ایران خیلی شبیه به سیستم در حال گذر فاز است. خشونت هم همان وضع نامطلوب و نا پایداری است که وضع کنونی ما را از آنچه بعد از خشونت انتظار ما را می کشد جدا کرده است. اگر هر کدام از دو طرف دعوا به هر دلیلی جلو وسوسه خشونت وسیع وا بدهند و سد خشونت را بشکنند وضعیت جدیدی که به وجود خواهد آمد توسط دیوار بلندی از وضعیت قبل از خشونت جدا خواهد شد. حتی اگر حکومت فعلی ایران هم سرنگون بشود این چشم اندار که خشونت می تواند ما را در جایگاهی غیر قابل برگشت قرار دهد من را می ترساند. اون موقع نمی شود که بگوییم خشونت کردیم پیروز شدیم حالا نمی کنیم جامعه به وضع سابق بر می گردد. به نظر من باید توی کله هر دو طرف کرد که اگر خشونت وسیع را شروع کنند چیز هایی ممکن است در این وسط آسیب ببیند که ترمیم آنها دیگر ممکن نباشد.